השאלה המקורית: כשמחממים חלבונים, הקשרים הבין-מולקולריים שלהם נחלשים ומתרחשת דנטורציה. כשמכינים חביתה מביצה, מחד גיסא כשהביצה נמצאת במצב נוזל היא מחוממת, האנרגיה הקינטית של החלקיקים עולה, הקשרים שמייצבים את החלבון נחלשים, ומאידך גיסא הביצה הופכת מנוזל למוצק, בצורת אומלט/מקושקשת. איך זה הגיוני? הרי כשאני מרתיח חלב הוא מתאדה, וכשאני מרתיח חלב סויה הוא גם מתאדה. זה לא מובן לי.



כדי להבין מדוע ביצה נוזלית הופכת לחביתה כשמחממים אותה יש להבין תחילה איך בנויים החלבונים.

חלבונים הם שרשראות של חומצות אמינו המקודדות על ידי הקוד הגנטי (מולקולות הדנ"א שבגרעיני התאים). שרשרת חומצות האמינו המקודדת על ידי רצף הדנ"א נקראת "המבנה הראשוני של החלבון". חומצות האמינו מתחברות ביניהן בקשרים חזקים מאוד הנקראים קשרים קוולנטיים, שאינם מתפרקים בחימום המתרחש כשאנו מטגנים ביצה. השרשרת הזו מורכבת מאטומי פחמן (C) וחנקן (N) המחוברים ביניהם ברצף קבוע, N-C-C-N-C-C-...-, שמקורו בחלק שנשאר זהה בכל חומצות האמינו שאליו מחובר השייר המשתנה (אותו נהוג לסמן באות R) הקובע את סוג החומצה האמינית.


חומצה אמינית יחידה | תרשים: ויקיפדיה

אחד מכל שני הפחמנים שבשרשרת מחובר בקשר כפול לאטום חמצן (O), שמסוגל לייצר קשר כימי המכונה קשר מימן עם אטום המימן (H) המחובר לכל אטום חנקן בשרשרת חומצות האמינו. קשרי המימן האלה יוצרים מבנים סליליים המכונים אלפא הליקס, או מבנים קווים המכונים בטא שיטס, בהתאם לאופי השיירים (R) המחוברים לשרשרת. המבנים האלה יוצרים את "המבנה השניוני של החלבון". כיוון שהמבנה השניוני מוחזק על ידי קשרים כימיים חלשים יחסית (קשרי מימן), המבנים האלה נהרסים כשאנו מחממים את הביצה.

 


שלבים בהתקפלות חלבון | תרשים: ויקיפדיה

בנוסף, כפי שכבר ציינתי, לשרשרת הראשית מחוברים שיירים שמקורם בחומצות האמינו המקודדות ברצף הדנ"א. בטבע יש 20 חומצות אמינו כאלה. השיירים מורכבים מקבוצות בעלות אופי כימי שונה: חלקם טעונים, חלקם אוהבי מים (הידרופיליים) וחלקם דוחי מים (הידרופוביים). רוב החלבונים יתקפלו כך שהשיירים דוחי המים יקשרו ביניהם בליבת החלבון, ואילו השיירים אוהבי המים יפנו כלפי חוץ ויקנו לחלבון יציבות בסביבה המימית שבה הוא נמצא.

הקשרים בין השיירים יוצרים את המבנה השלישוני של החלבון, שנהרס אף הוא בחימום. לעתים קרובות יש לחלבונים גם מבנה רביעוני המוגדר כחיבור בין כמה מבנים שלישוניים. גם הוא נהרס כמובן בחימום.

אם כך, חימום הביצה הורס את כל מבני החלבון פרט למבנה הראשוני, שהוא שרשרת חומצות אמינו עם שיירים חשופים. ההרס הזה של מבני החלבון מכונה דה-נטורציה. שיירים דוחי מים שנחשפים בתהליך הדה-נטורציה אינם יציבים בנפרד, ולכן הם יוצרים קשרים עם שיירים דוחי מים אחרים שמקורם בשרשראות חלבון אחרות. כיוון שהקשרים האלו נוצרים באופן אקראי בין שרשראות חלבון שונות, נוצר מבנה גדול שמחבר בין כל שרשראות החלבון שבביצה. הפלא ופלא – זו בדיוק חביתה.

חלב מורכב ברובו ממים, ולכן מה שמתאדה בחימום הוא המים ולא החלבונים. תהליך דומה לזה של יצירת החביתה קורה לחלב בתהליך ההתגבנות.

ראינו שחלבונים שקיפולם המקורי נפגע יוצרים ביניהם קשרים אקראיים.לעתים אפשר להפיק מכך תועלת, כמו בטיגון של חביתות, אולם אם חלילה קורה תהליך דומה בגוף הוא עלול לגרום בעיות רבות.

בומרנג – בחזרה אליך
האם תוכל למצוא מחלות הקשורות בשינויים במבני חלבונים?

רות חייט
המחלקה לכימיה ביולוגית
מכון ויצמן למדע



הערה לגולשים
אם אתם חושבים שההסברים אינם ברורים מספיק או אם יש לכם שאלות הקשורות לנושא, אתם מוזמנים לכתוב על כך בתגובה לכתבה זו ואנו נתייחס להערותיכם. הצעות לשיפור וביקורת בונה יתקבלו תמיד בברכה.

السُّؤال الأَصليّ: عند تسخين الزّلاليّات، تضعُفُ أَربطتها البين-جزيئيّة ويحدُثُ تخثُّرٌ. عند تحضير عُجَّةٍ من بيضة، فَمِن جهةٍ أُولى، عندما تكون البيضة في حالة سائلة فإِنَّها تسخُنُ، وترتفع الطَّاقة الحركيَّة للجُسَيمات، وتضعُفُ الأَربطة الّتي تُثبت الزّلال، ومن جهةٍ أُخرى تتحوَّل البيضة من سائلٍ إِلى صُلبٍ، على شكلِ عُجَّة مخفوقة. هل هذا منطقيّ؟ فعندما أَقومُ بغليِ الحليب فإِنَّه يتبخَّر، وعندما أَقومُ بغليِ حليبِ الصُّويا فإِنَّه يتبخَّر أَيضًا. هذا غير مفهومٍ بالنِّسبة لي. 

 

من أَجل فهم لماذا تتحوَّل البيضة السَّائلة إِلى عُجَّة عند تسخينها، يَجِبُ فهم كيف تُبنى الزّلاليّات.

الزّلاليّات هي سلاسِلُ مِنَ الحوامض الأَمينيّة المشفَّرة بواسطة الشِّيفرة الوراثيَّة (جزيئات الDNA الّتي في أَنوية الخلايا). سلسلة الحوامض الأَمينيّة المشفَّرة بواسطة تسلسل الـDNA تُسمَّى "المبنى الأَوّليّ للزّلال". ترتبط الحوامض الأَمينيّة فيما بينها بأَربطة قوِّيَّة جِدًّا، تُسمَّى أَربطة كوفلنتيّة، والّتي لا تتحلَّل نتيجة التَّسخين الّذي يحدث عند قلي بيضة. تتركَّب هذه السِّلسة من ذرَّات الكربون (C) والنَّيتروجين (N) المتَّصلة فيما بينها بتسلسُلٍ ثابتٍ، N-C-C-N-C-C-...-، والّذي مصدره مِنَ الجزء المتشابه في كلّ الحوامض الأَمينيّة والمتَّصلةُ به المجموعة المتغيِّرة (والّتي مِنَ المعتاد الإِشارة إِليها بالحرف R)، والّتي تحدِّدُ نوع الحامض الأَمينيّ.

 

لأَمينيّ.


حامضٌ أَمينيّ واحد | مخطَّط: ويكيبيديا

واحدة من كلّ ذرَّتَيِ الكربون مرتبطة برابط مزدوج بذرَّة أُكسجين (O)، وبإِمكانه تكوين رابط كيميائيّ يُسمَّى رابطًا هيدروجينيًّا مع ذرّة الهيدروجين (H)، والمرتبط بكلّ ذرّة نيتروجين في سلسلة الحوامض الأَمينيّة. تُنتِجُ هذه الأَربطة الهيدروجينيّة مبانِيَ لولبيّةً تُسمَّى أَلفا هالكيس، أَو مبانِيَ خطِّيَّةً تُسمَّى بيتا شايطس، وذلك حسب شكل المجموعات المتغيِّرة الـ (R) المرتبطة بالسِّلسلة. تكوِّن هذه المباني "المبنى الثّانويّ للزّلال". ولأَنَّ المبنى الثّانويّ تحدِّدُهُ أَربطة كيميائيّة ضعيفة نسبيًّا (أَربطة هيدروجينيّة)، تُهدم هذه الأَربطة عند تسخين البيضة.

 


مراحل التفاف الزّلال | مخطَّط: ويكيبيديا

بالإِضافة إِلى ذلك وكما ذكرت، تتَّصل بالسِّلسلة الرَّئيسيَّة مجموعاتٌ مصدرها الحوامض الأَمينيّة المشفَّرة في تسلسل الـDNA . يوجد في الطَّبيعة 20 حامضًا أَمينيًّا كهذا. لهذه المجموعات شكلٌ كيميائيّ مختلف: بعضها مشحون، وبعضها الآخر مُحِبٌّ للماء (هيدروفِيليّ) وبعضها الثّالث يرفُضُ الماء (هيدروفوبيّ). تلتفُّ معظم الزّلاليات بطريقة تكون فيها المجموعات الرّافضة للماء مرتبطةً في نواة الزّلال، بينما تتَّجِهُ المجموعات المحِبَّة للماء باتّجاه الخارج، وتُكسِبُ الزّلال ثباتًا في البيئة المائيّة الّتي يتواجد فيها.

تُكوِّن الأَربطة بين المجموعات المتغيِّرة المبنى الثُّلاثيّ للزّلال، والّذي يُهدم هو الآخر أَثناء التَّسخين. أَحيانًا يوجَدُ للزّلاليّات مبنًى رباعيّ والمعَّرف بأَنَّهُ ارتباطُ عدّةِ مبانٍ ثلاثيّة. وبالطَّبع فهو يهدم أَثناء التَّسخين.

إِن كان الأَمر كذلك، فإِنَّ تسخين البيضة يهدم كلّ مباني البيضة باستثناء المبنى الأَوَّليّ، وهو سلسلة الحوامض الأَمينيّة مع مجموعات متغيِّرة مكشوفة. يُسمَّى هذا الهدم لمبنى الزّلال تخثُّرًا. المجموعات المتغيِّرة رافضة الماء المكشوفة أَثناء التَّخثُّر ليست ثابتةً وَحدَها، لذلك فهي ترتبط مع مجموعاتٍ متغيِّرة أُخرى رافضة للماء مصدرها سلاسل زلاليّة أُخرى. ولأَنَّ هذه الأَربطة تتكوَّن بشكلٍ عفويّ بين سلاسل زلاليّة مختلفة، يتكوَّنُ مبنًى كبيرٌ، والّذي يربط بين كلّ السَّلاسل الزّلاليّة الّتي في البيضة. العَجَبُ العُجَاب - هذا هو بالضَّبط العُجَّة.

يتركَّبُ الحليب بمعظمه مِنَ الماء، لذلك فالّذي يتبخَّر في التّسخين هو الماء وليس الزّلاليّات. عمليّة مُشابهة لتلك المؤَدِّية إِلى تكوين العُجَّة تحدُثُ عندما يتجبَّنُ الحليب.

رأَينا أَنَّهُ عندما يتضرَّرُ الالتفاف الأَصليّ للزّلاليّات، فإِنّها تُكوِّن فيما بينها أَربطةً عفويّة. أَحيانًا يمكِنُ الاستفادة من ذلك، كما في قليِ العُجَّة، لكن إِذا حدثت عمليّة مشابهة- لا سمح الله- في الجسم، فَمِنَ الممكن أَن يسبِّبَ ذلك مُشكلاتٍ كثيرة.

ردٌّ - والعودةُ إِليك
هل يمكِنُ أَن تجد أَمراضًا مرتبطة بتغيُّراتٍ في مبنى الزّلاليّات؟

 

0 تعليقات